Petrol varili kaç litredir?
Litrenin simgesi nedir: l mi, L mi; lt mi, Lt mi; yoksa el yazısıyla (script) 𝓁 mi, mi?
Petrolün enerji değeri değişken olduğuna göre 'ton petrol eş değeri' şeklinde bir enerji birimi olabilir mi?
Kilovat saati KWh olarak kısaltmak doğru mudur; ya da kWs, kWsaat olarak? (Hayatım boyunca en az dokuz tane kilovat saat kısaltması gördüm, bunların hepsi aynı anda doğru olamaz diye düşünüyorum!)
ms⁻¹ yazsak gerçekten m/s yazmış olur muyuz?
Milyar metre küp için bcm (billion cubic meters) kısaltmasını kullanmak doğru mudur? Ayrıca, neden km³ denmiyor da bcm deniyor?
ppm (part per million) veya cc (cubic centimeter) gibi kısaltmalar ne kadar doğrudur?
Uluslar arası Tartılar ve Ölçüler Bürosu [Bureau International des Poids et Mesures (BIPM)], 20 Mayıs 1875 tarihinde Paris'te Metre Konferansı'nda 17 devlet tarafından imzalanan Metre Sözleşmesi ile kuruldu. Amacı, tüm dünyada kullanılacak tek ve insicamlı bir ölçüm sistemine giden yolu açmaktı. Fransız İhtilali zamanından kalma onluk metrik sistem, 1799 yılında metre ve kilograma dayanıyordu. Metre Sözleşmesi ile yeni uluslar arası metre ve kilogram prototipleri üretildi ve 1889 yılındaki ilk Tartılar ve Ölçüler Genel Konferansı [Conférence Générale des Poids et Mesures (CGPM)] tarafından resmen kabul edildi. 1960 yılında 11'inci CGPM, Uluslar arası Birim Sistemi'ni [Système international d'unités (SI)] kurdu. O zamandan beri SI, bilim ve teknolojideki gelişmeleri ve yeni alanlardaki ölçüm ihtiyacını değerlendirmek amacıyla periyodik olarak güncelleniyor. SI, bu gün dünya genelinde kullanılan modern metrik sistemdir. Halihazırda ülkemizde kullanılan birim sistemi de SI'dir.
SI, birbirinden bağımsız olduğu 'varsayılan' yedi temel niceliğin birimleri üzerine kurulu idi (Bu 'idi'nin nedenini sonra açıklayacağım!). SI temel niceliklerinin ve bunların temel birimlerinin isimleri ve simgeleri (sembolleri) yandaki tabloda yer alıyor. Nicelik simgeleri tavsiyedir; örneğin, uzunluk simgesi olarak a, h, s, w vb. de kullanılabilir. Birim simgeleri ise mecburidir; örneğin, metre simgesi olarak yalnızca m kullanılabilir.
Kütlenin temel birimi, tarihi nedenlerden dolayı gram değil, kilogramdır. Temel niceliklerin birbirinden bağımsız olduğu varsayılsa da temel birimler birbirine bağımlı olabiliyor ve birinin tanımı diğerini içerebiliyor. Örneğin metre, ışığın boşlukta 1/299,792,458 saniyede aldığı yolun uzunluğudur. (Diğer temel birimlerin tanımları için BIPM tarafından yayımlanan SI broşürüne bakabilirsiniz.)
Her bir temel niceliğin bir boyutu vardır ve tırnaksız büyük harfle gösterilir. Temel niceliklerin boyutları sırasıyla: T, L, M, I, Θ, N, J. Adetler (count) hariç tüm diğer nicelikler türev niceliklerdir, temel niceliklerden cebirsel işlemlerle türetilirler, fizik kurallarına göre tabii. Bir başka ifadeyle, bir türev nicelik, temel niceliklerin kuvvetlerinin çarpımıdır ve boyutu da temel niceliklerin boyutlarının kuvvetlerinin çarpımı şeklinde ifade edilir. Örneğin, bir türev nicelik olan hız, uzunluk temel niceliğinin zaman temel niceliğine bölümünü, yani zamanın –1'inci kuvveti ile uzunluğun 1'inci kuvvetinin çarpımını ifade eder ve boyutu da T⁻¹L'dir. (Enerji türev niceliği; zaman, uzunluk ve kütle cinsinden ifade edilir ve boyutu T⁻²L²M'dir.)
Benzer şekilde, türev birimler, temel birimler ve sayılardan cebirsel işlemlerle türetilirler. Yani bir türev birim, temel birimlerin kuvvetlerinin çarpımı ile bir sayının çarpımıdır. Eğer o sayı 1 ise o türev birime uyumlu (coherent) türev birim denir. Örneğin, hız türev niceliğinin uyumlu türev birimi metre bölü saniyedir: m/s = s⁻¹ m. Başka bir hız birimi olan kilometre bölü saat (km/h) ise uyumlu türev birim değildir çünkü 1 km/h = 0.2(7) m/s.
Temel birimler ile uyumlu türev birimler birlikte uyumlu küme (coherent set) oluştururlar. Uyumlu kümede niceliklerin sayısal değerleri arasındaki eşitlikler, niceliklerin kendi aralarındaki eşitliklerle tam olarak aynıdır, yani nicelik eşitliklerinde niceliklerin sayısal değerlerini girer bırakırsınız. Örneğin, yol = hız × zaman, yani x = vt eşitliğinde x'in birimi m, v'nin birimi m/s ve t'nin birimi s olursa birim çevirmeye (unit conversion) ihtiyaç yoktur.
Bazı uyumlu türev birimlerin özel (special) adları vardır. Kuvvet birimi olan s⁻² m kg'ın özel adı nivtondur (newton) ve simgesi N'dir. Enerji birimi olan s⁻² m² kg'ın özel adı juldür (joule) ve simgesi J'dir. Güç birimi s⁻³ m² kg'ın özel adı vattır (watt) ve W ile gösterilir. Direnç birimi s⁻³ m² kg A⁻²nin özel adı omdur (ohm) ve Ω ile gösterilir. Özel bir ada sahip 22 birimden bazıları yandaki tabloda yer alıyor.
SI'nin ön ekleri ve bunların simgeleri ve çarpanları yandaki tabloda yer alıyor. Bu ön eklerin simgeleri olduklarından farklı şekilde kullanılmaz: Küçük harf olan büyük harf olarak yazılmayacağı gibi büyük harf olan da küçük harf olarak yazılmaz. Örneğin, kilovat 'KW' şeklinde, megavat 'mW' şeklinde kısaltılmaz.
Bilgisayar ve iletişim alanlarında kilo, mega, ciga, tera gibi SI ön ekleri 2¹⁰ ve katları şeklinde kullanılıyor, 1 GB = 2¹⁰ MB gibi. Ne kadar yaygın olsalar da bu kullanımlar SI tarafından kabul edilmez; SI ön ekleri sadece 10 ve katlarıdır.
Comentários